Honderd keer pop in je moerstaal (37)

Dit jaar schrijf ik een geschiedenis van de Nederlandstalige popmuziek in honderd chronologische stukjes, steeds geconcentreerd rondom één nummer. Vandaag deel 37.

Deze rubriek bevat twee criteria. De opgenomen liedjes moeten in het Nederlands, het Fries of een “Nederlands” dialect zijn, dat is één. Verder moeten het ook popliedjes zijn. De schlager- en levensliedtraditie valt daarmee in principe af. Daarom vind je in deze rubriek geen Willy Alberti, geen Corry Konings en zelfs geen Robert Long.
  Voor twijfelgevallen is echter wel plaats. Muziekgenres zijn namelijk geen in beton gegoten dingen. Ze hebben constant invloed op elkaar en langs de grenzen treedt voortdurend vermenging op. Zoiets wordt bijvoorbeeld duidelijk uit het werk van André Hazes. Een overzicht van de Nederlandstalige popmuziek is daarom niet compleet zonder hem.

André Hazes luisterde als jongen ademloos naar de radio, maar zeker niet alleen naar de smartlappen uit de Jordaan. De popmuziek, het nieuwe genre waar zijn generatie mee opgroeide, maakte ook grote indruk. Als het aan André had gelegen, was hij rockzanger geworden. Maar de dingen liepen anders: hij maakte “Eenzame kerst”, kwam onder de hoede van Willy Alberti en werd 25 jaar lang de grote held van het levenslied.
  Toch valt daar heel wat op af te dingen. Hazes nam veel van de rockesthetiek mee zijn muziek in. Hij coverde geregeld popliedjes, zijn melodieën waren veelal gesyncopeerd en de gitaar en drums waren welkom in de band. Vaak is die connectie oppervlakkig en blijven zijn nummers onmiskenbaar levensliederen – denk bijvoorbeeld aan “De vlieger” – maar soms gaat het pop- of rockkarakter dieper. Wat te denken van “Donker om je heen”, dat uit de koker van artpopgroep Braak komt (zie aflevering 25)?
  Er zijn meer van dat soort grensgevallen. “Bloedend hart” van De Dijk bijvoorbeeld (zij komen later nog langs), daarin wordt de soul met de smartlaptraditie vermengd. Maar niemand denkt eraan om Braak of De Dijk bij het levenslied in te delen, of André Hazes bij de rock. Waarschijnlijk speelt hier de sociologie mee. André Hazes, daar moest je jarenlang als popliefhebber je neus voor ophalen. Er kleefden foute associaties aan: porseleinen beeldjes, de Wibra, de Opel Kadett (of nog erger: de Opel Manta), de snackbar met zijn gokkast, trainingspakken, matjes en coupes soleil. Hazes was voor een Ander Soort Mensen. Voor laagopgeleiden, en die hebben zoals bekend geen smaak. Met zoveel cultureel snobisme kun je moeilijk nog onbevangen naar zijn muziek gaan luisteren.

In 2000 kwam daar een beetje verandering in, dankzij de documentaire Zij gelooft in mij. Kijkers zagen de mens achter de nummers, die in al hun sentimentaliteit ineens verdomd authentiek bleken. Hier stond een artiest die zijn eigen leven omzette in de muziek waar hij van hield.
  Met de waardering van kunstpausen kwam er ook meer aandacht voor de rockkant van Hazes’ werk. Hij mat zich een stijlvol imago aan en ging zich als bluesbrother verkleden. Niet voor niets, want de man had een grote liefde voor (en kennis van) de blues en soul uit de jaren vijftig en zestig. Ooit was hij als jongen van acht naar een bluesavond in het Concertgebouw geweest, en sindsdien liet de muziek hem niet meer los.
  Zijn album Dit is wat ik wil uit 1989 staat helemaal in het teken van de blues. Er zijn diverse goede covers met typische Hazesteksten op te vinden, waaronder het hitje “Ik ben een gokker”. Het liefste had ik dat nummer in mijn rubriek besproken, maar mijn conculega’s van Ongewaardeerdeliedjes hebben me eerder dit jaar het gras al voor de voeten weggemaaid.
  Dan maar “Ik meen ’t”, een nummer uit 1985. Niet zomaar een nummer, maar Hazes’ grootste hit bij leven. Het haalde de tweede plaats in de top 40, waar het elf weken in bivakkeerde. (Alleen “Zij gelooft in mij” zou het beter doen: dit nummer schoot na Hazes’ dood naar de eerste plaats.) Het is een cover van “All I ever need is you”, oorspronkelijk gezongen door Ray Charles.

Ray Charles was een bluesman. Het nummer komt dus uit dezelfde hoek als de originelen voor Dit is wat ik wil. Toch is het niet echt blues of soul wat we horen. De begeleiding wijst eerder de kant van de country op. De manier van zingen maakt het nog wel een beetje ‘zwart’; dat neemt niet weg dat we hier met een voor zijn doen erg commercieel nummer te maken hebben.

Nu de versie van André Hazes.

Beide nummers zijn sentimentele liefdesliedjes. Niets nieuws onder de zon natuurlijk; zowel in de popmuziek als in het levenslied is dat het gebruikelijkste onderwerp. “All I ever need is you”, “you’re my first love and my last”, “loving you is all I ask”, onnozele clichés die er bij het ene oor in gaan en bij het andere weer uit.
  Hazes’ tekst, die trouwens geen vertaling is, bevat niet veel minder clichés. Toch doet hij het beter. Om te beginnen vermijdt hij dure beloftes als “ik zal je nooit verlaten”. André is geen tiener meer, tenslotte; hij weet wel beter. Op dit moment is hij gelukkig, met een vrouw die hij blijkbaar toevallig tegenkwam, dat telt. Wat ook voor hem pleit, is dat de tekst goed loopt. André Hazes, een fan van het rijmwoordenboek, produceerde nog weleens behoorlijk gekunstelde zinnen met vergezochte formuleringen. Deze tekst lijkt er echter zonder veel moeite uitgerold.
  Maar het gaat om de titel. De titel is niet “Ik hou van jou”, “Wat moet ik zonder jou”, maar precies die ene regel waarin hij iets anders zingt. Te midden van alle weinig originele liefdesverklaringen aan zijn nieuwe vlam steekt dat korte “ik meen ’t” erbovenuit. Ineens zie je alles voor je. André Hazes zegt dingen die elke man of vrouw wel kan zeggen, en hij beseft dat ook. Daarom moet hij zeggen dat hij het meent, en dat heel overtuigend brengen. Hij hangt zijn hele liedje eraan op.

     Wat ik zeggen wil is kort, maar ik meen het:
     ik ben zo blij dat jij hier bent.

Voltaire zei ooit dat we in liedjes die zaken zingen die te dom zijn om uit te spreken. Dat lijkt me niet. De vele liefdesclichés uit popliedjes en smartlappen klinken juist prima als je ze zo tegen je geliefde zegt. Pas in gezongen vorm gaan ze irriteren. Althans: ze verliezen hun werking en worden niet meer gehoord. Het is de taak vaan de tekstschrijver om ze weer tot leven te wekken. André Hazes kon dat, wanneer hij goed in vorm was.

Honderd keer pop in je moerstaal (1)

Drie kleine kleuters met de Jonkers en de Joffers – De trappelzak-boogie

Een tijdje terug alweer gooide ik hier en op Twitter een balletje op. Stel, er moest een (chronologische) lijst komen van honderd Nederlandstalige popliedjes die ertoe doen, welke liedjes moeten erin? Wel, de lijst kwam klaar en sindsdien heb ik er niets meer mee gedaan. Dit jaar komt daar verandering in. Ik ga over elk nummer in de lijst een stukje schrijven. Omdat het kan, om mijn blog levend te houden, om de mensheid iets te delen over de wondere wereld van pop in de moerstaal. De inspiratie komt, behalve van vele soortgelijke muzieklijstjes, ook van Marc van Oostendorps sonnettenproject op het Neerlandistiek-blog. In beginsel schrijf ik twee keer per week een stukje, maar ik heb dit jaar meer te schrijven (niet in de laatste plaats mijn dissertatie!), dus pin me er niet op vast.

Vandaag in deel 1: De trappelzak-boogie. Wie zich niet afvraagt wat er achter die rare naam schuilgaat, is misschien wel verbaasd dat op nummer één niet “Kom van het dak af” staat. Begint niet daar de popmuziek in het Nederlands? In zekere zin wel, daar kom ik in de volgende aflevering op terug. Maar de rock ’n roll drong in Nederland al door in 1956, toen wij ook hier de film Rock around the clock konden gaan kijken.
  In Amerika had deze film, en zijn voorganger Blackboard jungle (waarin de song “Rock around the clock” van Bill Haley ook klinkt), al voor grote consternatie gezorgd. Heel het land boos over moreel verval, waarbij racistische ondertonen vaak niet van de lucht waren. Niet dat de zwarte middenklasse deze muziek nu massaal omarmde: rock-‘n-roll was in de eerste plaats niet fatsoenlijk. De teksten waren seksueel geladen, de manier van zingen en de dans waren suggestief.

Hier in Nederland was de reactie milder, maar nog steeds afkeurend. In Gouda mocht de film alleen zonder geluidsband gedraaid worden: stel je voor dat de jongelui in de bioscoop gingen dansen! Een reden voor de mildere reactie kan zijn dat we in Europa nog nauwelijks “negers” hadden. De vorm van racisme waarbij een blanke spontaan in een stuip schiet zodra er iemand met een donkere huidskleur op het scherm komt, was hier niet zo diepgeworteld. Wel werd de rock-‘n-roll de eerste jaren het pakkie-an van gekleurde Nederlanders: indorockers als de Blue Diamonds en de Tielman Brothers verdienden hier hun sporen met pionierswerk. Omdat ze in het Engels zongen, zullen we deze bands niet in mijn lijst tegenkomen.
  De afkeuring van de rock-‘n-roll had in hier te lande vooral het karakter van een generatiekloof. De ouders konden de muziek van hun kinderen gewoon niet velen. “Wat een herrie, hoe kun je dat nou mooi vinden?” Een reactie die de ouders zelf vaak genoeg hadden gekregen toen zij tieners waren en zich op de jazz stortten. Maar oud, wijs en zonder wilde haren gaan nieuwe muzieksoorten er nu eenmaal niet zo gemakkelijk meer in.
  Toch hadden de ouders iets aan hun luisterbagage. In de rock-‘n-roll herkenden ze het bluesschema, maar dan veel sneller. Hoe noemde je dat ook alweer? Juist, boogie-woogie. Maar dan wel een heel kinderachtige vorm van boogie-woogie. Hoe zullen we dat eens noemen?

Zo moeten we dit liedje waarschijnlijk horen: als een parodie op de nieuwe tienermuziek door een stel volwassen mensen. Uitgebracht op het ouderwetse 78-toerenformaat bovendien (45 toeren raakte in die tijd in de mode, en was voor de echte rock-‘n-roll zeker de standaard). Met hun gekke kinderstemmetjes halen ze effectief de angel uit die gevaarlijke, seksuele muziek. Voor de huidige babyboomers maakt het allemaal niet meer uit: die hebben er een heerlijk melige jeugdherinnering aan. Vic van de Reijt weet het nog precies: “Zwaar bepakt op weg naar Zoutelande (…) hoorden wij hem voor het eerst. En we vergaten dat we hartstikke misselijk waren.”

James Last en Karlheinz Stockhausen. Jawel!

Afgelopen dinsdag (plaatselijke tijd) overleed de Duitse orkestleider James Last, nieuws dat de dag daarop Twitter domineerde en uitgebreid het journaal haalde. Mijn gedachten gingen meteen uit naar de kringloopwinkel waar ik vrijwilligerswerk verricht: had ik te hard geroepen dat hij dood moest, na niet minder dan 75 platen van hem te hebben aangetroffen en gesorteerd?

Natuurlijk was de algemene toon niet zo positief: zielloze muzak in massaproductie, liftmuziek, muziek voor bejaarden (wier Last-platen bij overlijden meteen naar de rommelmarkt gaan omdat de kinderen ze niet moeten). Vergelijkingen waren ook niet van de lucht. Zo noemde Menno Pot hem de André Rieu van zijn tijd.

Misschien is het een belachelijk idee, maar ik ga hem nu een vergelijken met een heel andere musicus. De grote, gevierde, hermetische, ongenaakbare avant-gardecomponist Karlheinz Stockhausen.

  • Ze waren tijdgenoten. Stockhausen werd in 1928 geboren, Last in 1929.
  • Omdat ze ook landgenoten waren, maakten ze beiden als tiener de Tweede Wereldoorlog en de daaropvolgende bezetting door de Geallieerden mee. Voor allebei betekende dat een beslissende carrièrewending. De Ferienkurse van Darmstadt, waar Stockhausen voorgoed avant-gardist werd, waren door de Amerikanen opgezet om de “entartete Kunst” terug te brengen. James Last pakte de jazzy achtergrondmuziek op toen hij voor Amerikaanse soldaten begon te spelen.
  • Beide waren ze op hun manier vernieuwend. Voor Stockhausen spreekt dat vanzelf, maar ook James Last wist, door zijn cocktail van invloeden, een eigen stijl te creëren. Een prikkelende stijl zelfs, voor wie het anno 1965 nog nooit gehoord had.
  • Beide musici hebben een zeer breed palet aan stijlen aangedaan, maar wisten toch steeds als zichzelf te blijven klinken. Stockhausen schreef bijtende stukken van een minuut en megalomane opera’s van een hele avond, maar steeds is er die typische harmonie tussen detail en grote vorm, en het evenwicht tussen het rationele en het zweverige. James Last coverde dan weer alles, van pop en schlager tot klassiek en jazz, maar wist met zijn orkest steeds de typische Last-sound te behouden: die unisono-melodielijnen, die softe maar duidelijk voelbare ritmische puls, die precies goede begeleidingsriedeltjes…
  • Stockhausen en Last bepaalden beiden op hun manier het gezicht van hun tijd. Der Spiegel noemde de laatste der Sound der alten Bundesrepublik. In de jaren zeventig was hij in zowat elk Duits huishouden te vinden. Iedereen kenden het geluid. Stockhausen verkocht iets minder platen, maar was in de media moeilijk te ontlopen. Al in de jaren vijftig trok hij de aandacht naar zich toe met zijn vlotte babbel en in de jaren zeventig berichtten de media over elk nieuw werk dat hij publiceerde. Iedereen kende zijn naam; vroeg je iemand naar een moderne componist, dan noemden ze Stockhausen.
  • Hun bekendheid hadden deze muzikanten ook aan hun charisma te danken. James Last profileerde zich graag als de gentleman van de muziek, goed in het pak en netjes gekapt met zijn karakteristieke snor. Op concerten dirigeerde hij niet alleen zijn orkest, maar ook het meezingende publiek – showmanschap dat later bijvoorbeeld door André Rieu werd overgenomen. Stockhausen op zijn beurt was in de jaren vijftig de knappe posterboy van de avant-garde, een muziekwereld die voornamelijk gevuld was met natte dweilen, pedanten en negatievelingen (deze foto spreekt boekdelen). In latere jaren werd hij die excentrieke man met priemende ogen die naar eigen zeggen van een andere planeet afkomstig was.
  • Kinderen van hun tijd, maar allebei met tijd van leven en daardoor aan het eind van hun leven verouderd. De compromisloze avant-garde raakte in de jaren zeventig en tachtig behoorlijk uit de gratie. Stockhausen zelf ging daar weliswaar in mee door veel melodieuzer te componeren, maar de echte impuls lag vanaf dat moment bij de tonale minimalisten. Hoewel zijn operacyclus Licht veel media-aandacht kreeg, moet ik de eerste persoon die er echt van houdt nog tegenkomen. Een jonge hond als Joey Roukens vond zelfs dat Stockhausen het niet goed begrepen had: “Deze tijd vraagt om een duidelijker puls en om diatoniek.” James Last raakte zo mogelijk nog meer uit de mode: Mensen van zijn leeftijd kochten de elpees massaal; latere generaties hebben er helemaal niets mee en doen de platen al even massaal weg. De rommelmarkt, de kringloopwinkel, dáár hoort hij thuis…

En toch, de verschillen zijn natuurlijk opvallender.

  • James Last leerde het vak in de Bundeswehr. Zijn loopbaan begon dankzij het naziregime. Stockhausen verloor zijn vader aan het Oostfront en zijn moeder in een concentratiekamp. Hij had geen heropvoeding nodig om het regime te haten.
  • Je hebt vernieuwend en vernieuwend. James Last vulde de gaatjes tussen verschillende genres in, Stockhausen ging compromisloos vooruit naar muziek die nog nooit iemand gemaakt had.
  • Nog los daarvan gebruikte James Last bijna altijd bestaande thema’s. Stockhausen… gebruikte aanvankelijk helemaal geen thema’s. Wie ze in zijn vroege muziek meent te vinden, die zoekt naar een kip op een abstract schilderij!
  • James Last schreef muziek die je meteen mooi vindt, en na een paar nummers al weer helemaal gehad hebt. Over Stockhausen, in het bijzonder zijn vroege werken, heb ik minstens tien jaar gedaan – ik ben er nog steeds niet klaar mee.
  • Last haalde dan ook iets meer commercieel succes. Tachtig miljoen elpees verkocht hij. Stockhausen komt hoogstwaarschijnlijk nog niet aan een duizendste van dat aantal.
  • En toch: Last werd zo arm als de neten door malafide beleggingen. Ook de makers van commerciële muziek zijn duidelijk meer kunstenaar dan koopman. Nee, dan Stockhausen: die zat er tegen het einde van zijn leven warmpjes bij.
  • Stockhausens stijl mag dan passé zijn, hij verzekerde zich met zijn radicale vernieuwingen en invloed op diverse muziekstijlen van een prachtige plaats in de muziekgeschiedenis. Een soort nieuwe Beethoven; iets wat James Last ook naar eigen zeggen niet was. Lasts muziek heeft maar één claim to fame: de fabelachtige verkoopcijfers. Andere invloed heeft hij nauwelijks gehad. Alle necrologieën die van de week verschenen, noemden het wel even: anno 2015 ligt niemand meer wakker van zijn muziek.

    Wat is onder aan de streep de conclusie? Je kunt maar beter artistieke dan commerciële muziek maken. De mensen hangen toch wel aan je lippen, je blijft na je dood bekend, je blijft alom gewaardeerd en je wordt er uiteindelijk nog rijker van ook!